Ακτινοθεραπεία

Λίγα λόγια για την ακτινοθεραπεία:

Xρησιμοποιεί υψηλής ενέργειας ακτινοβολία για να σκοτώσει τα καρκινικά κύτταρα μέσω βλάβης στο γενετικό τους υλικό (DNA).

H θεραπεία πρέπει να είναι καλά σχεδιασμένη για περιορισμό τυχόν ανεπιθύμητων αντιδράσεων από τους υγιείς ιστούς.

Eφαρμόζεται πριν, κατά τη διάρκεια ή μετά τη χειρουργική θεραπεία αναλόγως του τύπου του καρκίνου.

Mπορεί να εφαρμοστεί και ως μόνη θεραπεία ή σε συνδυασμό με χημειοθεραπεία.

 

Τί είναι ακτινοθεραπεία

Η ακτινοθεραπεία χρησιμοποιεί υψηλής ενέργειας ακτινοβολία για να σκοτώσει τα καρκινικά κύτταρα. Ακτίνες Χ, ακτινοβολία γ και φορτισμένα σωματίδια είναι τύποι ακτινοβολίας που εφαρμόζονται στη θεραπεία του καρκίνου.

Η ακτινοβολία αποδίδεται είτε μέσω εξωτερικής μονάδας ακτινοθεραπείας (γραμμικός επιταχυντής), μακριά από το σώμα του ασθενούς και τότε μιλάμε για εξωτερική ακτινοθεραπεία είτε μέσω ραδιενεργού υλικού που εφαρμόζεται μέσα στο σώμα και πλησίον των καρκινικών κυττάρων και ονομάζεται βραχυθεραπεία.

Περίπου το 50% όλων των καρκινοπαθών θα υποβληθούν σε κάποιο τύπο ακτινοθεραπείας κατά την πορεία της νόσου τους.

 

Πως σκοτώνει η ακτινοθεραπεία τα καρκινικά κύτταρα

Η ακτινοθεραπεία σκοτώνει τα καρκινικά κύτταρα μέσω βλάβης στο γενετικό τους υλικό (μοριακοί σχηματισμοί στο εσωτερικό των κυττάρων που φέρουν τη γενετική πληροφορία και τη μεταφέρουν από γενιά σε γενιά).

Η βλάβη στο DNA προκαλείται είτε απευθείας, είτε μέσω παραγωγής δραστικών προϊόντων (ελεύθερες ρίζες) που προκαλούν εν συνεχεία βλάβη στο DNA.

Τα καρκινικά κύτταρα των οποίων το DNA βλάπτεται πέραν ορίου επιδιόρθωσης, σταματούν να διαιρούνται και πεθαίνουν.

 

Η ακτινοθεραπεία σκοτώνει μόνο τα καρκινικά κύτταρα;

Η ακτινοθεραπεία μπορεί να βλάψει και τα υγιή κύτταρα, προκαλώντας ανεπιθύμητες αντιδράσεις από τους υγιείς ιστούς.

Κατά τον σχεδιασμό της ακτινοθεραπείας ο Ιατρός σας λαμβάνει υπόψη του συγκεκριμένα χαρακτηριστικά των υγιών κυττάρων και ιστών. Βάση ειδικών πινάκων περιορισμών δόσης, μπορεί να γνωρίζει την ασφαλή δόση ακτινοβολίας για κάθε τύπο ιστού, για να περιοριστεί έτσι η τοξικότητα της θεραπείας στο ελάχιστο.  

 

Γιατί οι ασθενείς υποβάλλονται σε ακτινοθεραπεία;

Η ακτινοθεραπεία συνήθως χορηγείται με σκοπό την ίαση είτε μέσω εξαφάνισης του όγκου, είτε μέσω εξάλειψης της πιθανότητας υποτροπής. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ακτινοθεραπεία εφαρμόζεται μόνη ή σε συνδυασμό με χειρουργική θεραπεία ή και χημειοθεραπεία.

Η ακτινοθεραπεία μπορεί επίσης να εφαρμοστεί παρηγορητικά για ανακούφιση συμπτωμάτων σχετικών με τη νόσο (αιμορραγία, άλγος, κάταγμα, απόφραξη).

Μερικά παραδείγματα παρηγορητικής θεραπείας είναι:

Ακτινοθεραπεία εγκεφάλου για δευτεροπαθείς εγκεφαλικές εντοπίσεις

Σμίκρυνση παρασπονδυλικού όγκου με συμπτωματολογία από πίεση νωτιαίου μυελού

Ακτινοθεραπεία επώδυνων οστικών μεταστάσεων

 

Σχεδιασμός ακτινοθεραπείας

Ο Ακτινοθεραπευτής Ογκολόγος σχεδιάζει για τον κάθε ασθενή τη θεραπεία μέσω πολύπλοκης διαδικασίας που καλείται πλάνο ακτινοθεραπείας.

Η διαδικασία ξεκινά με την τοποθέτηση του ασθενούς στη σωστή θέση θεραπείας. Χρησιμοποιούνται ειδικές συσκευές ακινητοποίησης π.χ. μάσκες ακινητοποίησης κεφαλής από θερμοπλαστικό υλικό (εικόνα 1), συσκευές υποστήριξης βραχιόνων, γονάτων ή και ειδικά στρώματα σώματος προκειμένου ο ασθενής να τοποθετείται σε σωστή θέση, με τη μεγαλύτερη δυνατή άνεση και το πλέον σημαντικό αυτή η θέση να είναι επαναλήψιμη, δηλαδή να μπορεί να αναπαραχθεί με ακρίβεια καθ’ όλη τη διάρκεια θεραπείας.

 

    

Εικόνα 1. Μάσκα ακινητοποίησης από θερμοπλαστικό υλικό

 

Ακολουθεί η λήψη εικόνων αξονικής τομογραφίας (computed tomography scans - CT) στην περιοχή της νόσου και τους πέριξ υγιείς ιστούς (εικόνα 2). Μπορούν να χρησιμοποιηθούν επίσης απεικονιστικά δεδομένα μαγνητικής τομογραφίας (magnetic resonance imaging - MRI) ή και τομογραφίας εκπομπής ποζιτρονιών (positron emission tomography - PET).

 

Εικόνα 2. Αξονική τομογραφία σχεδιασμού ακτινοθεραπείας 

 

Μετά τη λήψη των εικόνων ο Ιατρός ορίζει επακριβώς την περιοχή που πρέπει να θεραπευθεί, τη συνολική δόση ακτινοθεραπείας καθώς και τους υγιείς ιστούς που πρέπει να προστατευτούν και να λάβουν τη μικρότερη δυνατή δόση ακτινοβολίας.

Το επόμενο βήμα είναι η επεξεργασία του πλάνου θεραπείας μέσω περίπλοκων υπολογιστικών συστημάτων που θα καθορίσει τις τεχνικές λεπτομέρειες της θεραπείας. Μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας αυτής, ο Ιατρός δίνει την τελική του έγκριση και ξεκινά η θεραπεία.

 

Εξωτερική Ακτινοθεραπεία

Η εξωτερική ακτινοθεραπεία αποδίδεται μέσω μονάδων που καλούνται γραμμικοί επιταχυντές (linear accelerator – LINAC). Ο γραμμικός επιταχυντής παράγει μέσω ηλεκτρικού ρεύματος, υψηλής ενέργειας ακτινοβολία που χρησιμοποιείται στη θεραπεία του καρκίνου (εικόνα 3).

 

Εικόνα 3. Γραμμικός επιταχυντής με τον ασθενή σε τοποθέτηση για θεραπεία 

 

Η θεραπεία χορηγείται κλασματοποιημένα δηλαδή η συνολική δόση της θεραπείας διαιρείται σε ημερήσια κλάσματα. Οι ασθενείς υποβάλλονται καθημερινά τις εργάσιμες ημέρες σε θεραπεία, η οποία συνήθως διαρκεί λίγα λεπτά της ώρας. Ο συνολικός αριθμός θεραπειών-συνεδριών, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες όπως: τον τύπο του καρκίνου, το συνδυασμό της ακτινοθεραπείας με τη χημειοθεραπεία, τη γενική κατάσταση υγείας του ασθενούς κ.α.

 

Τρισδιάστατη σύμμορφη ακτινοθεραπεία (three dimensional conformal radiotherapy – 3DCRT)

Η τεχνική ακτινοθεραπείας που εφαρμόζεται στα περισσότερα κέντρα παγκοσμίως είναι η τρισδιάστατη σύμμορφη ακτινοθεραπεία (3-dimensional conformal radiation therapy - 3D CRT). Η τεχνική αυτή χρησιμοποιεί περίπλοκα υπολογιστικά συστήματα και εξελιγμένες μονάδες ακτινοθεραπείας για τη βέλτιστη απόδοση της θεραπείας μέσω δεσμών ακτινοβολίας που συμμορφώνονται στη τρισδιάστατη μορφή του όγκου μέσα στο σώμα.

 

Ακτινοθεραπεία με πεδία διαμορφούμενης έντασης (Intensity Μodulated Radiation Therapy – IMRT)

Μεταξύ των νεότερων τεχνικών ακτινοθεραπείας που εφαρμόζονται στις μέρες μας και στην Ελλάδα, είναι η ακτινοθεραπεία με πεδία διαμορφούμενης έντασης (Intensity-modulated radiation therapy - IMRT).

Με την τεχνική αυτή, μέσω ακόμη πιο προηγμένων υπολογιστικών συστημάτων και υπερμοντέρνων γραμμικών επιταχυντών, ο Ακτινοθεραπευτής Ογκολόγος μπορεί επακριβώς να καθορίσει τη δόση όχι μόνο στον όγκο αλλά και στους υγιείς ιστούς. Μέσω ανάστροφων ή προοπτικών τεχνικών επιτυγχάνεται η διαμόρφωση της χορηγούμενης δέσμης ακτινοβολίας και καθίσταται έτσι δυνατή η χορήγηση μεγαλύτερης δόσης ακτινοβολίας στον όγκο και μικρότερης στους υγιείς ιστούς. Αυξάνεται κατά συνέπεια η πιθανότητα ελέγχου της νόσου και μειώνεται η πιθανότητα ανεπιθύμητων αντιδράσεων.

 

Ακτινοθεραπεία καθοδηγούμενη από την απεικόνιση (Ιmage Guided Radiation Therapy - IGRT)

Η ακτινοθεραπεία καθοδηγούμενη από την απεικόνιση (image-guided radiation therapy - IGRT) χρησιμοποιεί και ενσωματώνει δεδομένα απεικόνισης (αξονικής ή μαγνητικής τομογραφίας) για την ακριβέστερη απόδοση της θεραπείας.

Σε πραγματικό χρόνο, δηλαδή με τον ασθενή σε θέση θεραπείας, λαμβάνονται απεικονιστικά δεδομένα τα οποία κατόπιν επεξεργασίας από υπολογιστικά συστήματα, προσδιορίζουν τυχόν μεταβολές στο σχήμα και στη θέση του όγκου. Γίνονται εν συνεχεία οι απαραίτητες τροποποιήσεις και προσαρμογές της θεραπείας και έτσι διασφαλίζεται η ακριβέστερη ακτινοβόληση του όγκου με ταυτόχρονη προστασία των υγιών ιστών.

 

Πότε ένας ασθενής λαμβάνει ακτινοθεραπεία;

Η ακτινοθεραπεία μπορεί να εφαρμοστεί πριν, κατά τη διάρκεια ή μετά το χειρουργείο. Κάποιοι ασθενείς υποβάλλονται μόνο σε ακτινοθεραπεία ενώ σε άλλες περιπτώσεις η θεραπεία συνδυάζεται με χημειοθεραπεία ταυτόχρονα ή διαδοχικά.

Η ακτινοθεραπεία που εφαρμόζεται πριν το χειρουργείο ονομάζεται προεγχειρητική ή νεοεπικουρική. Κύριος σκοπός της προεγχειρητικής ακτινοθεραπείας είναι η σμίκρυνση του όγκου και η διευκόλυνση του χειρουργείου με επίτευξη αρνητικών χειρουργικών ορίων.

Όταν η ακτινοθεραπεία εφαρμόζεται μετά το χειρουργείο ονομάζεται μετεγχειρητική ή επικουρική και έχει ως κύριο ρόλο την αποστείρωση του χειρουργικού πεδίου και εξάλειψη της πιθανότητας υποτροπής.

Μετά την ολοκλήρωση της θεραπείας, ο ασθενής τίθεται σε τακτικό επανέλεγχο (μεταθεραπευτικός έλεγχος ή follow up) η συχνότητα του οποίου διαφοροποιείται αναλόγως του τύπου της νόσου και των οδηγιών του θεράποντος Ιατρού.

 

Πιθανές παρενέργειες της ακτινοθεραπείας

Η ακτινοθεραπεία μπορεί να προκαλέσει ανεπιθύμητες αντιδράσεις ή αλλιώς παρενέργειες οι οποίες διακρίνονται αναλόγως του χρόνου εμφάνισης σε οξείες και απώτερες.

Οι ανεπιθύμητες αντιδράσεις της ακτινοθεραπείας εξαρτώνται από το τύπο του καρκίνου, την περιοχή της θεραπείας, την ημερήσια και συνολική δόση ακτινοβολίας, τη γενική κατάσταση υγείας του ασθενούς και το συνδυασμό με χειρουργείο ή κυρίως με χημειοθεραπεία.

Οι οξείες παρενέργειες είναι συχνές, εμφανίζονται κατά τη διάρκεια της θεραπείας και είναι αυτοπεριοριζόμενες, δηλαδή αποδράμουν αυτόματα σε μικρό χρονικό διάστημα.

Οι οξείες παρενέργειες προκαλούνται από βλάβη της ακτινοβολίας στους ταχέως πολλαπλασιαζόμενους ιστούς. Αναλόγως της περιοχής θεραπείας, μπορούν να αφορούν σε ερεθισμό του δέρματος, δυσουρικά ενοχλήματα και γαστρεντερικές διαταραχές.

Οι περισσότερες οξείες αντιδράσεις αποδράμουν αυτόματα με το πέρας της θεραπείας και εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων όπως η ξηροστομία, δεν είναι μόνιμες.

Όσον αφορά στις απώτερες παρενέργειες, αυτές εμφανίζονται εβδομάδες ή και μήνες μετά το πέρας της θεραπείας, είναι σπάνιες και χρήζουν πολλές φορές λόγω σοβαρότητας, ειδικής αντιμετώπισης και αγωγής.

Παραδείγματα απώτερων παρενεργειών είναι: η ίνωση, η μετακτινική κολίτιδα και κυστίτιδα.

Η πιθανότητα εμφάνισης απώτερης τοξικότητας εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, τόσο από πλευράς θεραπείας (ημερήσια και συνολική δόση ακτινοθεραπείας, χημειοθεραπεία) όσο και από ιδιοσυστασιακούς παράγοντες όπως γενετική επιβάρυνση, έξεις (π.χ. κάπνισμα).

Ο Ακτινοθεραπευτής Ογκολόγος σας θα ζυγίσει προσεχτικά τους πιθανούς κινδύνους της θεραπείας με το αναμενόμενο όφελος (ίαση, σμίκρυνση όγκου, ανακούφιση συμπτωμάτων) και κατόπιν αναλυτικής σας ενημέρωσης θα εισηγηθεί το καταλληλότερο θεραπευτικό σχήμα για την περίπτωσή σας. Τα αποτελέσματα εκατοντάδων μελετών, η πολυετής εμπειρία  της εφαρμογής των θεραπειών καθώς και η επιστημονική κατάρτιση και προσωπική εμπειρία του θεράποντος Ιατρού σας, εγγυώνται την εφαρμογή της βέλτιστης θεραπείας για το πρόβλημα που αντιμετωπίζεται.